Seksuele voorlichting aan mensen met een verstandelijk handicap

Boekenwurmen met een intacte geheugenschijf herinneren zich wellicht dat Bosch reeds een vijftal jaar geleden met "Seksualiteit en relatievorming van mensen met een verstandelijke handicap" over voorliggend thema heeft gepubliceerd. Waarom dan toch nog een nieuwe publicatie? Wel, waar toen de aandacht zich toespitste op het uitzuiveren van waarden en normen en de opbouw van visie binnen de voorziening, staat nu het feitelijke aan de man en vrouw brengen van kennis over seksualiteit centraal. `Het voorlichtingsmateriaal is er, maar hoe zorg je ervoor dat het ook aankomt bij die unieke persoon die voor je staat, met zijn beperkingen, zijn levensgeschiedenis...?` Die levensgeschiedenis draagt natuurlijk bij aan de wijze waarop iemand contact maakt, zich hecht, intimiteit en seksualiteit beleeft... In dit verband reiken Bosch en Suykerbuyk ons de hermeneutische cirkel als hulpmiddel aan om in de leefwereld van de ander te kunnen stappen. Verder is een zorgvuldige weging nodig van respectievelijk de verstandelijke, de emotionele en de sociale ontwikkeling van de cliënt en het besef van de mogelijke discrepantie tussen deze ontwikkelingslijnen, om je voorlichting op punt te stellen. Verder leren we dat je je voorlichting best start bij de cliënt zijn eigen eigen lichaamsbeeld (dat vaak beperkt is, of zelfs ronduit afwezig).

Elders wordt ons de visualisering en de concretisering (tot in het uiterste) van de voorlichting op het hart gedrukt. Vroeger hadden we al het tragikomische voorbeeld waarbij een koppeltje naast het bed een bezem stationeerde met een condoom over de steel (net zoals tijdens de voorlichting!). Nu neemt Bosch het voorbeeld van een jongen die de raad vooraf een vochtige vagina te "bewerkstelligen" wel erg letterlijk neemt: hij plast ze vochtig! Cru, maar het maakt de boodschap des te duidelijker. Met betrekking tot een aantal andere heikele punten bracht het boek minder verheldering, al werden ze ook niet tussen de plooien weggemoffeld. Hoe initieer je bijvoorbeeld een woordgebruik bij iemand die er letterlijk niets van afweet? Of hoe trek je een contact in relationele banen wanneer de man erg "pikgericht" is en de vrouw haar grenzen niet kan aangeven?

Tenslotte nog aangeven dat dit boek ons met gevoelens van ontzetting en verwarring achterliet. Ontzetting omdat er nog altijd mensen zijn die pas op hun veertigste de kennis krijgen aangereikt die hen toelaat bijvoorbeeld te masturberen, of die zich kankerlijder wanen omdat ze eens ontwaakt zijn met een wit plasje in bed. De verwarring die heeft veeleer te maken met de weinig overzichtelijke structuur van het boek.

Gebaseerd op de in zijn boek `Seksualiteit en relatievorming van mensen met een verstandelijke handicap` (1995) uitgedragen visie ontwikkelt de auteur (orthopedagoog) samen met een seksuologe een op het unieke van de mens gebaseerde methodiek voor seksuele voorlichting aan mensen met een verstandelijke handicap. De hulpvraag van de cliënt, attitude van de begeleider en de creatieve inzet van bestaand voorlichtingsmateriaal vormen de basis voor een eerlijke een direct in de praktijk inzetbare, duidelijk beschreven werkwijze. Centraal staat het hulpmiddel van de hermeneutische cirkel als  een methodiek die zorgondersteuners in staat stelt de seksuele hulpvraag optimaal te verduidelijken om uiteindelijk de cliënt respectvol te bejegenen. Seksuele nood bij mensen met een verstandelijke handicap en handelingsverlegenheid bij beroepskrachten en ouders/verzorgers vragen om een moedige, niets verhullende aanpak. Deze wordt hier overtuigend geboden. Bevat praktijkvoorbeelden, auteursinformatie en literatuurlijst.

Bijna dagelijks is te zien hoe afhankelijk mensen met een verstandelijke handicap zijn van seksuele voorlichting. Toch is het soms niet makkelijk om daadwerkelijk hierover te beginnen. Niet alleen omdat het zo`n "gevoelig" onderwerp is, men mist ook een achterliggend kader en instrumenten om op verantwoorde wijze voorlichting te geven aan deze soms kwetsbare mensen. Dit boek biedt verwanten en begeleiders dit praktische kader vanuit de visie dat cliënten zoveel mogelijk de regie over hun eigen leven voeren.

Er is weer een nieuwe Erik Bosch uit, zijn vijfde boek sinds 1994. Na "Visie en attitude" besprak hij "Seksualiteit" (1995) en "Dood" (1996) in het leven van mensen met een verstandelijke handicap. Daarna volgde een algemener boek over bejegening in de zorg (1998). Het laatste boek is weer specifiek gericht op de respectvolle bejegening in de seksuele voorlichting aan unieke mensen met een verstandelijke handicap. Het eerste hoofdstuk tekent seksualiteit als een kwetsbaar gegeven en geeft de grote lijn aan van het boek. In het tweede hoofdstuk staan categorieën waarin individuele mensen hun plaats vinden op basis van meer of minder gehandicapt en hun emotionele ontwikkeling op basis van de theorie van Erik Erikson. Na de emotionele lijn volgt een beschrijving van de sociale ontwikkeling en discrepanties in de persoonlijkheidsstructuur. In hoofdstuk drie, het langste uit het boek, gaat het over de feitelijke voorlichting. Allereerst komen het waarom en de doelen van seksuele voorlichting aan de orde. De auteurs pleiten voor een holistische, emancipatorische benadering. Zij gebruiken de hermeneutische cirkel om het verhaal van de cliënt duidelijk te krijgen. In deze cirkel plaatsen zij de emotionele (draagkracht), lichamelijke, verstandelijke en sociale ontwikkeling en tot slot de levensgeschiedenis. Bij het goed uitluisteren van dit ontwikkelingsverhaal kan de voorlichting geïndividualiseerd maatwerk worden.

Hierna wordt de praktijk beschreven in vier onderverdelingen te weten: lichaamsbeeld, waarden en normen, relaties en weerbaarheid in relatie met de ernst van de verstandelijke handicap. In hoofdstuk vier komen een aantal specifieke onderwerpen aan de orde zoals autisme, misbruik, homoseksualiteit, kinderwens, pedofilie, exhibitionisme en fetisjisme...Het is opnieuw een zeer lezenswaardig en praktisch boek geworden met vele aansprekende voorbeelden, een kenmerk van Erik Bosch. De voorbeelden zijn levensecht, soms ontroeren zij, soms roepen zij een glimlach op. De gebruikte theorie van Erik Erikson uit 1983 wordt helder en consistent gebruikt. De schrijvers geven hun eigen invulling aan de hermeneutische cirkel, zij doen dat stelselmatig en duidelijk. Het verhaal van de mens met een verstandelijke handicap komt zo goed uit de verf en leidt tot een adequaat hulpaanbod. Het historische wat, waarvandaan en hoe van de hermeneutische cirkel, het gereedschap in dit boek, blijven onbesproken. Het blijft gissen hoe de auteurs de oorspronkelijke methode bewerkt hebben.

Bij een onderwerp als seksualiteit ben je heel benieuwd of Erik Bosch een fatsoenrakker is, of Ellen Suykerbuyk een nieuwlichter is. Zij zijn het geen van beiden. Sommige ouders zullen best geschokt zijn door de open benadering en het directe taalgebruik, anderen zullen tevergeefs zoeken naar extreme seksuele varianten. Theoretisch biedt het boek weinig verdieping, de respectvolle bejegening is immers een attitude, een noodzakelijke beroepshouding voor de SPH`er. Deze bejegening is als tweede natuur zo vanzelfsprekend in dit boek aanwezig dat de vormende waarde ervan het onderwerp seksualiteit overstijgt.