Bekijk ons hele aanbod
Onderwijs
Gezondheidszorg
Juridisch
Management
Geschiedenis & Filosofie
Op 28 januari 1934 schreef minister van Buitenlandse Zaken jhr. A.C.D. de Graeff aan de Nederlandse gezant in Duitsland dat de Nationaal- Socialistische Beweging (NSB) het kabinet grote zorgen baarde. Het was een onderwerp dat op elke ministerraad opnieuw werd besproken. Vooral onder jongeren, zo berichtte De Graeff verontrust, kon de partij van Anton Mussert op veel sympathie rekenen: ‘Hitler is hun ideaal en Mussert is zijn profeet. Waarheen dit alles nog leiden zal, valt niet te zeggen…’
Robin te Slaa en Edwin Klijn laten zien hoe de splinterpartij van de respectabele hoofdingenieur Anton Mussert, door zich te onttrekken aan het chaotische, marginale milieu van het Nederlandse fascisme, kon uitgroeien tot een nationaalsocialistische beweging met meer dan 50.000 leden. Wie waren zij en wat dreef hen? Was de NSB in haar beginjaren werkelijk zo gematigd als altijd is aangenomen? Hoe ‘Nederlands’ was Musserts volksbeweging in werkelijkheid?
Op basis van nooit eerder gepubliceerd, oorspronkelijk materiaal uit onder meer het NSB-archief, de persoonlijke correspondentie van vele in de vergetelheid geraakte kaderleden en de rapportages van de Centrale Inlichtingendienst worden de beginjaren (1931-1935) van Nederlands meest succesvolle fascistische partij gereconstrueerd. Deze studie biedt een onthullend kijkje achter de schermen, vanaf de oprichting in december 1931, de moeizame start, de gloriedagen, de identiteitscrisis tot het uiteindelijke isolement aan het einde van 1935.
De NSB. Ontstaan en opkomst van de Nationaal-Socialistische Beweging, 1931-1935 is het eerste deel van een trilogie over de grootste fascistische partij uit de Nederlandse geschiedenis. Het boek ontving lovende reacties in de pers en werd genomineerd voor de Libris Geschiedenis Prijs 2010. In 2021 verscheen het tweede deel, De NSB. Twee werelden botsen, 1936-1940.
Edwin Klijn is manager van Netwerk Oorlogsbronnen. Van 2009 tot 2011 was hij projectmanager van het Historische Kranten-project van de Koninklijke Bibliotheek. Daarvoor was hij betrokken bij verschillende digitaliseringsprojecten.
Robin te Slaa is zelfstandig historicus en auteur. Naast de twee delen die hij samen met Edwin Klijn schreef over de geschiedenis van de NSB, publiceerde hij verschillende andere boeken, waaronder Fascisme. Oorsprong en ideologie (2022) en De Rapaille Partijen (2024).
Een onrustige avond in Utrecht 19
De politieke sensatie van 1933 20
Verzet tegen de ‘gevaarlijke clownerie’ van de NSB 22
De eerste stormloop op het demo-liberale stelsel: het verkiezingssucces van 1935 23
Scheldwoord of generiek begrip? 23
Het eigen karakter van het Nederlandse nationaalsocialisme 25
Een serieuze ideologie die om een rationele benadering vraagt 26
De ‘DerdeWeg’ van het fascisme, de integrale volkspartij en de volksgemeenschap 28
De verleidingskracht van het Nederlandse nationaalsocialisme 31
1 De opkomst van het fascisme 37
Het intellectuele voorspel tijdens het fin de siècle 37
De Eerste Wereldoorlog en de fascistische mythen 38
De valse start van de Weimarrepubliek en de communistische dreiging 40
De gewonnen oorlog en verloren vrede van Italië 43
De socialist Mussolini en de noodzaak tot oorlog 44
De opkomst van de fascistische beweging 46
Het fascisme als regime 48
De Lateraanse verdragen en Mussolini’s grote populariteit 50
Hitlers gelukkige tijd aan het front 52
De nsdap, een onbeduidend splinterpartijtje in de marge 54
Mein Kampf, een racistisch, antisemitisch en antimarxistisch manifest 56
De NSDAP, een volkspartij van gewone burgers 59
2 Het haperen van de ‘ongemakkelijke democratie’ in Nederland 61
Onvrede over ‘de politiek’ 61
Het nieuwe kiesstelsel 62
De neergang van het liberalisme en het bastion van de verzuiling 63
Kritiek op de autocratie van partijbonzen 65
Het fenomeen van de splinterpartijtjes en de parlementaire versplintering 66
De parlementaire entree van de orthodoxe beginselpartijen 66
De belangenpartijen 68
Moeizame regeringsformaties en extraparlementaire kabinetten 69
De paradoxale werking van de verzuiling: medicijn en kwaal? 71
3 Het Nederlandse fascisme tussen 1922-1930 73
De continuïteit tussen het vroege fascisme en de NSB 73
Een hegeliaanse filosoof versus de democratische ezeldrijvers 74
Een antisemitische zwanenzang 76
Stamvader of wegbereider van het Nederlandse fascisme? 78
Valckenier Kips: van prefascist tot fascist 79
De Rapaillepartij en Erich Wichman 81
De oerfascist Verviers, zijn tijdschrift en de latere nsb-mythe 84
De oprichting van de eerste fascistische partij: het Verbond van Actualisten 87
Actualistische propaganda en kritiek op de ‘zwarthemderij’ 89
Revolutionair en gewelddadig? 92
Verviers’ vroegtijdige vertrek 93
Actualistisch geweld en ‘het knechten van de macht der vakbonden’ 94
Fusie en desillusie 96
Versplintering en neergang van het vroegste Nederlandse fascisme 96
Verschillen en overeenkomsten tussen het VVA en de NSB 99
De Nederlandse Oranje-Nationalisten: whisky voor de heren en bier voor Jan Boezeroen 100
Het fascistische blad De Bezem en de onverwachte dood van Wichman 101
4 De oprichtingsmythe van de nsb en de weerbarstige werkelijkheid 107
‘Ik ga beginnen!’ 107
Een bekwaam ingenieur 108
Musserts eerste politieke activiteiten 110
Het ‘onaannemelijk tractaat’: tegen Versailles en België 112
Van Geelkerken: fascist van het eerste uur 117
Het debacle van 1930 119
5 Het NSB-programma: orde, tucht en solidariteit 123
Nationaalsocialisme – rassenleer = fascisme 123
Lauwe Oranjeliefde 123
Geen partij maar beweging 124
Het ideaal van een ‘volksgemeenschap’ 125
De corporatieve staat 127
Geen behoefte aan Lebensraum maar wel behoud van koloniën 129
Versterking van het leger: de jachthond en de egel 129
De Groot-Nederlandse gedachte 130
Bescherming van de christelijke godsdienst 131
Het partijprogramma: de ‘nationaal-socialistische rots in de branding van de volksafbraak’ 131
6 Een slecht bezochte oprichtingsvergadering 133
Tweemaal een verborgen agenda: politiek overleg tussen Mussert en Sinclair 133
De officiële oprichtingsvergadering van de NSB en de morrende ‘mol’ 134
Een andere oprichtingsvergadering: de Nationaal-Socialistische
Nederlandsche Arbeiderspartij 135
Mussert heeft ‘een fond’ 137
7 Een valse start: het ‘zooveelste fascistische complotje’? 139
De opbouw van de organisatie 139
De leden van het eerste uur 141
Een moeizame start 142
De afgrond nabij: financiële wanorde op het Hoofdkwartier 143
8 Medestanders en mededingers 145
Het Comité voor Nationale Samenwerking 145
Een mislukte en een geslaagde fusie 147
Onverwachte publiciteit 148
Een fascistische nieuwkomer: de Algemeene Nederlandsche Fascisten Bond 150
‘Zuivere communistische methodes!’ 153
9 Herstel: ‘de vlam van den strijd begint te branden’ 155
Mussert en het wereldanti-oorlogscongres 155
Het doel en wezen van het nationaalsocialisme 156
‘In het kamp der Nederlandsche nationaal-socialisten’ 158
10 Van de studeerkamer naar de straat 161
Eigenhandig en zonodig hardhandig 161
Nationale Unie: de NSB is import 162
11 Een jonge beweging in opkomst 165
De NSB als jongerenbeweging 165
De groei van de beweging: oprichting van de groep Haarlem 167
Weer Afdeling 168
De NSB als stichting: positie algemeen leider onaantastbaar 169
Contacten met het bedrijfsleven: Philips 169
Oprichting van de Weerbaarheids Afdeling 168
12 Fusie en ruzie 173
‘Nationaal-Herstel-concentratie’ 173
‘Durft U zich Nat. Socialisten te noemen?’ 174
‘Een geboren leider en organisator’ 175
Met beide benen in het moeras van sektarisme 177
13 Het parool voor 1933: doorwerken zonder naar links of rechts te zien 181
De eerste Landdag, een ‘nieuwe bromvlieg’ 181
Volk en Vaderland, het strijd- en bindmiddel van de nsb 183
Fase 2: de verdere opbouw van de beweging 185
14 De almachtige staat en het einde van de democratie 189
Het trio Bolland 189
Brochure nr. 3: Nationaal-Socialistische (Fascistische) staatsleer 191
Een overwegend negatief effect 193
‘Beter één Mussolini, dan duizend roode burgermannetjes’ 194
Oranjeliefde van een zuiverder allooi? 195
‘Wij wenschen de Godsdienst niet te gebruiken als dekmantel van de politiek’ 196
15 De NSB en de andere fascisten 199
Een fascistische federatie zoekt toenadering tot ‘Muffert’ 199
Hengelen in de Baarsvijver 200
‘Nul plus nul is nul’ 202
‘Landverraad’ 203
Toeloop van teleurgestelde fascisten 205
Meerdere wegen die naar Rome leiden 206
16 De staat versus het fascisme: de eerste maatregelen van de overheid 209
In strijd met de krijgstucht: particuliere weerkorpsen verboden voor militairen 209
De ‘legale’ revolutie in Duitsland 210
Roodvonk op de vloot en gezagscrisis in het land 212
‘Zoenoffer in een politiek tournooi’: fascistische organisaties verboden voor militairen 214
‘Terreur door de rechtsche partijen’: fascisten uit de burgerwachten verbannen 215
Reserves tegen de overheidsverboden 216
17 De nsb en het rode gevaar: ‘Waar fascist regeert, men arbeid eert’ 221
De sociaaldemocraten: een geduchte opponent 221
De communisten, een strijdlustige ‘minizuil’ uit Moskou 226
Van der Lubbe, prototype van een onbetrouwbare bolsjewiek 228
18 Vergaderingen als propagandamiddel 231
Propaganda in het land 231
Een avondje NSB: men weet dat ze hier vergaderd hebben 232
Het nut van debatteren: wie niet wil geloven, zal er aan moeten geloven 233
Het isolement van de nsb-strijder 234
19 De NSB en verkiezingen van 1933 237
‘Wij denken er niet aan’ 237
Een nieuwe concurrent: het Verbond voor Nationaal Herstel 239
Een kandidatuuraanbod aan Colijn en een fascistische lijstverbinding 240
‘De “nationaal-voelende” kiezers worden bezwendeld’ 241
Nationale Unie: ‘Stemt Colijn’ 241
‘Open en rond tegenover heele en halve fascisten’ 242
Het electorale fiasco van de fascistische partijtjes en de winst van de NSB 242
‘Wat in verkiezingstijd en carnavalstijd gebeurt,moetmen later niet in ernst nemen’ 244
De kabinetsformatie en het politieke extremisme 245
De wettige strijd van de nsb tegen het ‘demo-liberale systeem’ 246
Onrust binnen de SDAP 247
20 De NSB en het antisemitisme: ‘Iedere Hollandse jood is welkom’ 249
Een open brief aan de Joodse leden 249
Mussert, ‘een bedroevend-slecht nationaalsocialist’? 251
Rode ‘Joodsche terreur’ 252
Handhaving van de partijlijn: ‘niet alle menschen aan een touwtje’ 253
Partij-ideoloog Wigersma: alleen ‘Nederlands-voelende’ Joden zijn welkom 255
21 ‘n.s.b. filiaal van Hitler? Antw.: Goch’ 257
Een traumatische avond in het Duitse Goch: ‘Hij een nationaal-socialist? Om te lachen’ 257
De strijd om een Nederlands nationaalsocialisme 260
‘Geeft ir Mussert het op?’ De roerige zomer van 1933 262
Interne kritiek: de ziel van de massa blijft onberoerd 263
22 Nieuwe en oude overheidsverboden 265
Het ambtenarenverbod: de NSB gespaard 265
Alleen de slaapmuts van Jan Salie is toegestaan: het uniformverbod 267
Scherpe kritiek van de Tweede Kamer 270
Fascistische infiltratie in de burgerwachten 272
23 ‘Wij zijn begonnen aan onze eerste 50.000man!’ De tweede landdag in oktober 1933 273
Het geestelijke en lichamelijke leger 273
De achterban van de nsb: leden, groepen en kringen 275
Een succesvol voorbeeld van de nsb op lokaal niveau: Tusenius en IJmuiden 277
Duitsland verlaat de Volkenbond: een ‘stap naar gezonde verhoudingen’ 279
24 ‘Nieuwe’ concurrenten: nog meer fusie en ruzie 281
Ideologische tweesprong 281
De ongemakkelijke liaison van ‘de eerste fascist en de eerste
nationaal-socialist van Nederland’ 282
‘Weg met dat Jodenvarken’: een nazikoekje van eigen deeg 284
25 lantaarnpalen om landverraders op te hangen 285
De opkomst en afgang van enige rijksleiders 287
‘Landverraders-Oranje boven’ 289
Het NSNAP-geweld en het vergaderbod in Duitsland 290
Een fascistisch anti-NSB-front: de Corporatieve Concentratie 292
‘We zitten er geweldig tusschen te wroeten’ 296
25 Het grote propagandaoffensief: boeren, middenstand en arbeiders 299
‘De meest ongelikten beer’: een boerse voorloper van de NSB 299
Landbouw en Maatschappij, een bondgenoot? 300
Völkische ideeën en bloed-en-bodemsentimenten 302
De ‘welwillende neutraliteit’ van Landbouw en Maatschappij tegenover de NSB 305
‘Nationaal-socialisten, koopt bij middenstanders. Mijdt warenhuizen
en eenheidsprijsmagazijnen!’ 307
‘Kapitalisme is honger, Marxisme is steun, Nationaal-Socialisme is werk!’ 309
Herverdeling van arbeid, werkverschaffing, arbeidsdienstplicht en winstdeling 310
De moeizame weg naar de arbeider 312
26 De NSB en katholieken 315
Antifascistische agitatie uit katholieke kring 315
Een mogelijke bondgenoot in het katholieke milieu? 317
De dans om ‘de conferentie Steenberghe’ en een verdienstelijke Wichtigmacher 318
Een aparte katholiekfascistische organisatie: de Leeuwendalers 320
De politieke eenheid van de katholieken in gevaar? 321
Het rooms-corporatieve tegenoffensief: geen ‘gelijkgeschakeld medejuichen’ 322
De Corporatieve deconcentratie? 325
De NSB en de vrijmetselarij: een duistere relatie? 327
De onmogelijke positie van burgemeester D’Ansembourg 328
27 Succes, kritiek, partijzuiveringen en het ambtenarenverbod 331
Van der Voort van Zijp trekt zich terug 331
De glorietijd van de beweging: op naar de tweehonderdduizend 333
Interne strubbelingen en kritiek: heeft Mussert het nog allemaal onder controle? 334
‘Zelfreiniging’ van de beweging: drieduizend slappelingen eruit 335
Een roep om orde en een sterk gezag 337
Een oranjegezinde beweging? 338
Een allesbehalve stille kerst 339
‘Colijn maakt van U een martelaar’ 340
28 ‘Aan U, politieke partijen, de baantjes, de gummistokken en de mitrailleurs; aan ons het vólk!’ 345
De verhoudingen op scherp 345
Sluit de gelederen: Mussert in het Concertgebouw 346
Het radicalisme van de NSB: brandstapels en concentratiekampen 348
‘In onze beweging moet geen tweestrijdigheid zijn’ 349
Regering en Kroon in opperste staat van paraatheid 352
Fascio, een fascistische klucht 352
Infiltratie in bestaande verenigingen: de zaak-Roelofsen 354
29 Het ambtenarenverbod 359
Ergernis over de ‘geheimdoenerij’ en tijdelijke sympathie voor de ‘underdog’ Mussert 359
Achter de propagandistische façade 360
‘Ik laat mij dus noodgedwongen er uit trappen’ 361
Een fascistische beschermengel en Colijns citaatfabricage 363
Negatieve beeldvorming rondom ‘de “nette” fascistische partij in ons land’ 366
Het aangeboden ontslag van D’Ansembourg 367
30 In de ban van de bisschoppen: het Vastenmandement 369
Het diplomatieke offensief van D’Ansembourg 369
Een dubbele loyaliteit? 370
De Romeinse mission impossible van D’Ansembourg 371
De voorafschaduwing van het Vastenmandement 373
De bisschoppelijke veroordeling van het Nederlandse nationaalsocialisme 374
Het roomse boegbeeld van de nsb versus de ‘Hou-Vast-Katholieken’ 377
De reikwijdte van de bisschoppelijke macht en Van der Landes reis naar Rome 379
Italiaanse interventie bij de Heilige Stoel 381
31 ‘Volkse’ sentimenten: boeren, bloed en bodem 383
Het vreemde en het eigene 383
Roskam: Germaanse volksaard, godsvrees en de ‘crisis van den geest’ 385
Boerenland in boerenhand 388
32 De NSB in Duitsland: contactenmet de Duitse autoriteiten en de NSNAP-splinters 395
Strijd met de NSNAP-splinters 395
Overkomen van NSNAP’ers 397
Een geheime Hitler-Musserttop? 399
Informele contacten met de nsdap 400
Hamburg versus Rijnland: de ‘tuchtelooze bende’ van Boumans 402
‘Nazi Schein Bewegung’ 403
33 Het positief-christelijk karakter van de NSB 407
Brochure nr. 4 Actueele vragen: de nsb in een identiteitscrisis 407
Een buitengewoon vage brochure 411
‘Zoo kweekt deze Jood alweer zelf anti-semitisme’ 413
Een positief christelijk karakter: ‘De daad, het dienen, het offer!’ 414
Marxisme, fascisme en nazi-Duitsland als dissonant 415
‘Een huis, dat tegen zichzelf verdeeld is, wordt verwoest’ 417
De gereformeerde kerken in de aanval: de strijd tegen ‘’t most-niet-maggen-type’ 418
34 Arbeiderspropaganda en het antikapitalisme van de NSB 421
Burgerlijke ‘kapitalisten-knechten’? 421
De Nationaal-Socialistische Werknemers Organisatie en Joop Oversteegen: ‘dat zaakje laat ik mooi in het honderd lopen’ 422
De reïncarnatie van oud-communist Cees Frenay 425
‘Arbeiders van Neerlands stam, vereenigt U!’ 428
Colportage in ‘rode’ buurten: Hillegersberg 428
De nsb over de sdap: ‘een verwaterde ultra-democratische partij van
bekrompen, kleine burgermannetjes’ 429
De strijd tegen het ‘grootkapitaal’ 432
Verspreidt Alleen Bederf: ‘Wollen Sie trinke ein Tasse Thee?
Wollen Sie vögele meine Tochter?’ 434
35 De NSB en de andere fascistische partijen: ‘persoonsbelangen die zullen blijven verschijnen en verdwijnen’ 437
Italiaanse bemoeienis 437
De ANFB onder curatele gesteld 438
Tegenslagen voor de fascistische anti-NSB-coalitie 439
De roemloze ondergang van de Corporatieve Concentratie 441
De heimelijke contacten van D’Ansembourg 443
De rumoerige rentree van Baars 444
Frenay versus Baars en Joden die alleen ‘mazzel’ willen maken 446
Het krantendebat en de verspreiding van het ‘niet-racistische’ antisemitisme 447
De strijd van Zwart Front tegen de door vrijmetselaars en Joden beheerste NSB van ‘Herr Mussert’ 449
De geruisloze aftocht van Groeninx van Zoelen en de nieuwe rol van ex-NSB’er Felten 452
Kritiek van het VNH op de on-Nederlandse beginselen van de NSB 454
Het ongeautoriseerde rendez-vous van Wigersma en Snijders 454
Mussert onacceptabel als toekomstig leider van gefuseerde beweging 456
De ‘geruchten’ over fusiebesprekingen 457
Nationaalsocialistische fellow travellers in het VNH 458
36 Het offer van de leider en de gewestelijke landdag te Amsterdam 461
Het aangekondigde ontslag van Mussert en Van Geelkerken: fascist zijn betekent dienen 462
De democratie in het defensief gedrongen en de teruglopende groei van de NSB 463
De roerige aanloop naar de gewestelijke landdag in Amsterdam 464
Smit Kleine, Tusenius en D’Ansembourg maken carrière 465
‘Alles buiten het gebouw is tegen ons bedoeld!’ 468
Prachtig lenteweer, maar plaatselijk zeer grimmig 470
‘Als één man opgestaan brengen alle aanwezigen Mussert den fascistengroet’ 471
Geen ‘salon-fascisten’ maar straatvechters 473
‘Den dageraad van den nieuwen tijd’ en de tegenwoordige politieke antithese 474
Fulltime fascist en een lucratief martelaarschap 476
De gevolgen van het ambtenarenverbod en het ‘verdwijnen’ van de geheime leden 478
Weerzin tegen de NSB 479
37 Naar het nieuwe Europa 483
Het fascisme als redder van de Europese cultuur 483
Een ‘nieuwe geest’ in Europa 487
Geestverwante bewegingen in Engeland, Frankrijk, Hongarije en Portugal 489
Dietse zuiderburen: het Verdinaso 492
Het Dollfusbewind, geen fascisme maar een bloedige partijdictatuur 493
38 Ideologische heroriëntatie en verdieping: de karaktervorming van de NSB 497
De utopie van de volksgemeenschap 497
H. van Houten: ‘Is het juist langer verstoppertje te spelen?’ 498
Eerste noordelijke landdag in Wedde: eigen bodem als grondslag voor
nationaal bestaan 501
Een zware slag voor hegelianen: Brochure nr. 3 openlijk door
Mussert ter discussie gesteld 503
Hylkema’s ‘Nederlandsch Fascisme’ 506
Verdere verdieping van het Nederlands nationaalsocialisme: een ‘nieuw Nederland’ 507
‘De dageraad van een nieuw menschentype’ 509
De Nationale Jeugdstorm: ‘Wij zijn toch alle zonen van ’t zelfde Nederland’ 512
De vrouw als ‘hoedster van den huiselijken haard’ 514
Geboortebeperking en sterilisatie 516
De studenten: demping van de kloof tussen het intellect en volk 516
Kunstenaars, dichters en schrijvers: kunst is passie en getuigen 517
nsb-media en fascistenscholen 519
Een jaar van bezinning 521
39 Tussen Rome en Berlijn 523
Mussert op bezoek bij Mussolini: een fan ontmoet zijn idool 523
Van der Landes protest tegen het ‘pseudo-verbod’ 525
Lutkies dubbelspel in Rome 527
Hitler op bezoek bij Mussolini: een hoogst ongemakkelijke ontmoeting 528
De Nacht van de Lange Messen en de noodzaak tot partijzuiveringen 530
Steun in Rome voor D’Ansembourgs strijd tegen het Vastenmandement 532
De moord op Dollfuss en Musserts begrip voor de Oostenrijkse nazi’s 532
D’Ansembourgs bezwaarschrift voor de paus: de nsb mist ‘de heresieën’ van de NSDAP 536
40 Een onrustige zomer en een onstuimige herfst 539
Kritiek op de ‘kliek rond Mussert’ en de WA 539
Het Jordaanoproer of wel ‘de orde is hersteld’ 543
De geheime dienst van ‘Comrade’ Blank en andere duistere zaken 547
De kwestie-Van Duyl en ‘het gekanker van den zelfkant onzer beweging’ 550
De nsb maakt zich heimelijk los van Roelofsen 553
Het abrupte vertrek van Frenay uit de NSB 555
Het eerste treffen met de marxistische agitatoren verloren:
de heroriëntatie van de arbeiderspropaganda 556
De beweging doet mee aan de Provinciale Statenverkiezingen:
‘De vechtstemming is aanwezig’ 558
41 Een wettige weg met valkuilen 563
‘Onze kandidatenlijsten is het werk van de laatste week’ 563
Frenays strijd tegen de ‘heerenkliek’ van de NSB 564
Van der Lande: een katholieke ‘gelegenheidsfascist’ zwicht voor sociale druk 567
Mussert: de nsb moet geheel los komen van Roelofsen 569
Bewondering voor nazi-Duitsland versus een eigen nationale variant van het fascisme 571
Tusenius, de IJmuidense ijscoman buitenspel gezet 572
Nieuwe arbeiderspropaganda: ‘Nationale en Sociale Avond’ 574
Onverwachte steun van protestantse geestelijken 576
Katholieke propaganda: waken tegen ‘een geest van verbittering’ 579
Kritiek op Mussert en de ‘onkameraadschappelijk klein burgerlijke kankergeest’ 581
Een dreigend verbod voor Musserts mislukte keurkorps 584
Een völkisch bolwerk en de dienst Vorming 586
Het officiële en officieuze standpunt van de nsb tegenover Joden 589
Het internationale fascistische congres in Montreux 591
Tusenius buitenspel gezet 572
Nieuwe intriges van Lutkie in Rome en de ideologische voorkeur van de NSB 594
De uitgebleven doorbraak 596
42 Een eenzame strijd 601
De hardheid van de Germaanse eik en een Indische legeravond 601
De stemming in de partij: ‘ze hadden een kaartavondje’ 604
Op zoek naar bondgenoten: de boeren 606
Op zoek naar bondgenoten: het vorstenhuis 608
De fascistische concurrentie: een scheiding tussen ‘het gespuis en ons’? 610
Het ‘deugt niet’met de Jodenkwestie 613
Nieuwe infiltratiepogingen door de nsb 614
Het definitieve afscheid van Roelofsen 615
Geruchten over infiltratie binnen de nsb: voorbereidingen voor een putsch? 617
De NSB in het nieuws: colportagerellen 617
43 Deutschland über alles? 621
‘Er is zeker veel in Duitschland wat ons tegen de borst stuit’ 621
caur, een ‘tendance trop politique’ 625
44 De derde nationale landdag, een interconfessionele en antikapitalistische nsb 633
‘Hou Zee voor Zwart-Rood Nederland!’ 633
Het interconfessionele karakter van de NSB 637
45 De Provinciale Statenverkiezingen: ‘De bres in het front der opgejaagde regenten’ 641
Een hectische verkiezingsstrijd 641
Een integrale volkspartij zonder Joodse kandidaten 645
Een verkiezingsschandaal en de geheime geldbronnen van de nsb 647
Landbouw en Maatschappij: steun met reserves 649
Het gesloten front van de verzuilingspartijen versus de nsb 651
‘Een schitterend geslaagde proefmobilisatie’ 657
De Raad voor Kerkelijke Aangelegenheden 660
‘Leider, het Nederlandse volk is lid geweest’ 662
De klaagcultuur: de Raad van Discipline 664
Gemeenteraadsverkiezingen, ‘strijden voor de verzwakking van de
terroristische partijen’ 665
De val van het kabinet-Colijn en de angst voor het opkomend fascisme 669
De nsb in de Provinciale Staten en de Eerste Kamer: ‘een heele poppenkast’ 671
Eenheid Door Democratie: ‘Stemt democratisch’ 673
De Afweerdienst en het Gilde der Voortrekkers: tegen broodroof en terreur 674
46 Musserts bezoek aan Nederlands-Indië: ‘Indië is rijp voor het fascisme’ 677
De NSB in ‘onze Oost’ 677
Het vroege fascisme in Nederlands-Indië 679
De opkomst van de nsb in Nederlands-Indië 683
Een goed getimede publiciteitsactie 688
Mussert in Bandoeng: onvoorwaardelijke steun aan de Indische regering 690
Twee keer op audiëntie bij de gouverneur-generaal 691
47 Völkisch met een nationaal accent: de nsb onder invloed van de ‘volksen’ 697
Het ‘volkse’, de ‘volksziel’ en het ‘volksvreemde’ 697
Dietschland en de Groot-Nederlandse gedachte: geen ‘bittertafel-Dietschers’ 700
Friesland, ‘nietseischend gemakkelijk locaal-patriottisme’ 705
Antisemitisme tegen wil en dank? 707
De Neurenberger wetten en de bijstelling van het partijstandpunt 711
De ‘joodsche invloed’ in de bioscoopbranche 715
Het Neuheidentum 717
Het ‘volkse’ drijven van Van Houten 718
48 Het ‘antikapitalisme’ van de NSB 725
De invloed van de ‘volksen’ op de arbeiderspropaganda 725
De ‘geldmacht’ van Philips: ‘wij zijn nu eenmaal niet voor ons plezier n.s.b.er’ 727
De affaire-Stähle in de kiem gesmoord: prinzipienreiterei? 729
De afdeling Arbeidszaken en de overname van de Nationale
Werknemers Vereeniging 731
49 De vierde landdag te Loosduinen, een ‘volkse’ manifestatie 735
Abessinië: minachting voor alle weekdieren 736
Wat voorafging: storm en muiterij 739
Roskam: één ras - één stam - één volk 740
‘Al die halve zachte eitjes zijn mij een gruwel’ 743
‘Germaansche na-äperij’ en een socialistische tegendemonstratie 745
Blanke kolonisatie van Nieuw-Guinea 746
50 In staat van oorlog met de maatschappij 749
De persen van Volk en Vaderland in beslag genomen 749
Verviers op een zijspoor gezet 753
De laatste politieke buitelingen van ex-NSB’er Frenay 755
De strijd van Tusenius tegen ‘de kliek’ rond Mussert 757
Het vertrek van de ‘Hegelaars’ 759
‘Weest op uw hoede en veracht de verraders’ 760
Völkisch in de overtreffende trap: nationaalsocialisme in de meest
veredelde vorm is antifascisme 762
Mislukte infiltratie in de AVRO 765
‘Blanke kolonisatie van Nieuw-Guinea’ 746
De wa heft zichzelf op: ‘Wij zullen ons uniform ophangen, maar denkt er om mannen: goed in de kamfer!’ 767
Toenemend antisemitisme: Mussert tussen hete vuren in 770
De ‘cultuur-bolsjewistische schreeuwkunst’ vanDeBeul: de NSB ‘herstelt de orde’ 772
Farwerck gedegradeerd: de sfinx valt van zijn voetstuk 775
De Sonderweg van de nsb: in gesloten gelederen de berg op 777
Slotbeschouwing: de weg omhoog, het licht tegemoet 781
De profeten van de ‘Nieuwe Tijd’ 781
Radicaal of radicalisering? 782
Ultranationalisme, pan-Europees denken en de ‘wereldworsteling’ van rassen 784
Het vroege succes van de NSB 785
De persoon van Mussert 787
Moderne methoden van organisatie en propaganda 789
Het positieve ideaal van het Nederlandse nationaalsocialisme: de volksgemeenschap 791
Noten 797
Bronnen 909
Literatuur 909
Archieven en collecties 923
Periodieken en dagbladen 925
Personenregister 927
Dankwoord 939
Personen- en plaatsregister 927
Lijst van afkortingen 940Inleiding 19
Het derde deel van de trilogie zal gaan over de NSB tijdens de bezetting en verschijnt in 2026.
‘Prachtig wetenschappelijk werk.’ – Geert Mak in Boekenweekmagazine
‘Uitputtend archiefonderzoek heeft heel veel nieuw materiaal aan het licht gebracht en ook de figuur van Mussert meer contour gegeven. Ook na 900 bladzijden blijft de nieuwsgierigheid naar de wederwaardigheden van de NSB in de jaren na 1935 bestaan.’ – Juryrapport van de Libris Geschiedenis Prijs 2010
‘De auteurs zijn er voortreffelijk in geslaagd om de NSB een gezicht te geven in de context van haar eigen tijd.’ ★★★★★ – Anet Bleich in de Volkskrant
‘De auteurs van "De NSB" hebben hun onderwerp tot op de bodem uitgespit en in dat opzicht de definitieve geschiedenis geschreven van de NSB in haar beginfase. (…) Hun studie is niet alleen een historiografische prestatie van formaat, maar biedt ook een leerzame inleiding tot het psychogram van de politieke rancunebeweging.’ – Ronald Havenaar, Boek van de week in NRC Handelsblad
Je hebt een zakelijk account nodig om dit product te kunnen bestellen. Je bent nu ingelogd met het e-mailadres: .
Wil je dit e-mailadres gebruiken voor je zakelijk account?
Ander e-mailadres gebruiken voor zakelijk account Huidig e-mailadres gebruiken voor zakelijk account