Verantwoording in de schaduw van de macht

Vanaf de laatste decennia van de vorige eeuw zijn veel overheidsorganisaties door verzelfstandiging op afstand van de rijksoverheid geplaatst. Dit creëert een democratische ‘leemte’, omdat de verantwoordelijkheid van ministers wordt beperkt. Om die leemte te vullen zijn allerlei nieuwe vormen van verantwoording in opkomst. In dit boek staat de vraag centraal hoe deze nieuwe vormen functioneren en of ze die democratische leemte weten te vullen.

Het boek gaat over horizontale vormen van verantwoording. Ze leggen een relatie met belanghebbenden en deskundigen uit de omgeving van uitvoeringsorganisaties. Concreet gaat het bijvoorbeeld om onafhankelijke visitaties, klantenfora en raden van toezicht. Het functioneren hiervan is bestudeerd bij dertien van de grootste Nederlandse uitvoeringsorganisaties, zoals Kadaster, Staatsbosbeheer en UWV. Het boek brengt het levendig in beeld, onder meer door tientallen betrokkenen zelf aan het woord te laten. Op die manier gunt het de lezer bovendien een blik over de gouden muur rond uitvoeringsorganisaties. Zo ontstaat inzicht in de politiek-ambtelijke beslommeringen van de beleidsuitvoering.
De inzet van het boek is drieledig. Eerst brengt het de horizontale vormen van verantwoording bij zelfstandige uitvoeringsorganisaties in kaart. Vervolgens beschrijft het hun feitelijke functioneren met veel oog voor detail. Tot slot worden de vormen van verantwoording beoordeeld aan de hand van de vraag of ze het democratische gehalte van de uitvoering versterken en of ze het leervermogen van de overheid vergroten. Het boek laat zien dat horizontale verantwoording inderdaad positieve bijdragen kan leveren bij grote zelfstandige uitvoeringsorganisaties. Wel functioneert die verantwoording nadrukkelijk in de ‘schaduw van de macht’. Horizontale verantwoording blijkt niet los te staan van verticale verantwoording aan minister en Tweede Kamer. In praktijk is er een voortdurende en grillige interactie.