Van voordoen tot loslaten: de rol van de leraar bij zelfregulerend leren

Onderwijsontwikkeling tussen voordoen en loslaten

Zelfregulerend leren komt vaak ter sprake wanneer het gaat over eigenaarschap bij leerlingen. Maar wie denkt dat dit vooral iets is wat je als leerling 'moet kunnen', ziet een belangrijk aspect over het hoofd. In de praktijk is zelfregulatie een gedeeld proces: leerlingen leren het niet alleen, maar juist in relatie tot de mensen om hen heen. In Zelfregulerend leren voor de pabo maken Pieternel Dijkstra en Petra Bunnik duidelijk welke rol de leraar daarin speelt, en hoe die rol zich ontwikkelt van actief voordoen tot het geleidelijk loslaten van sturing.

De auteurs baseren zich op psychologische inzichten en jarenlange praktijkervaring. Dijkstra, als sociaal psycholoog en onderzoeker, benadrukt het belang van het begeleiden van strategiegebruik, in plaats van het uitsluitend richten op resultaat. Bunnik, met haar achtergrond als leerkracht en intern begeleider, laat zien hoe dit er concreet uitziet in de klas. Samen bieden zij een benadering die aansluit bij de realiteit van het basisonderwijs.

Leren begint bij voordoen

Leraren spelen een centrale rol bij het aanleren van leerstrategieën. Dat begint bij het zichtbaar maken van wat vaak impliciet gebeurt. Dijkstra wijst op het belang van hardop denken: leerlingen horen niet alleen wat je doet, maar ook waarom je het zo aanpakt. Door te benoemen hoe je een tekst leest, een probleem oplost of jezelf corrigeert, laat je zien dat leren een actief proces is.

Bunnik benadrukt dat dit geen kunstje is, maar een houding. Het vraagt om vertraging, om ruimte te maken voor reflectie in de les en om het gesprek aan te gaan over leerkeuzes. Dat begint bij vragen stellen: “Wat is jouw plan?” “Waarom kies je hiervoor?” “Wat zou je volgende keer anders doen?”

Begeleiden van strategiegebruik

In het boek worden veertien leerstrategieën besproken, verdeeld over vijf categorieën. De strategieën variëren van plannen tot reflecteren en van zelfmonitoring tot motivatie. Ze bieden houvast aan leerlingen en leraren. Het zijn geen losse technieken, maar een samenhangend systeem waarmee leerlingen grip krijgen op hun leerproces.

Dijkstra en Bunnik benadrukken dat leraren leerlingen hierin begeleiden. In het begin is die begeleiding intensief. De leraar biedt structuur, stelt vragen, helpt keuzes maken en geeft feedback. Bunnik vergelijkt dit met het bouwen van een steiger: de ondersteuning staat zolang die nodig is en wordt afgebouwd naarmate de leerling meer zelfstandig kan.

Feedback gericht op het proces

Feedback speelt een belangrijke rol bij het ontwikkelen van zelfregulatie. Volgens Dijkstra werkt feedback het best als die zich richt op het proces in plaats van alleen op de uitkomst. Wat werkte goed, waarom werkte het, en hoe kun je dit de volgende keer opnieuw inzetten?

Bunnik wijst erop dat deze vorm van feedback vraagt om vertrouwdheid met de leerling. Als leraar ken je het leerproces, zie je waar iemand vastloopt of juist vooruitgang boekt. Het boek geeft voorbeelden van hoe je dat zichtbaar kunt maken in gesprek en in werkvormen. Daarbij hoeft feedback niet altijd mondeling te zijn; ook reflectieformulieren, leerlinggesprekken of observatieformats kunnen hierbij helpen.

Balans tussen sturing en ruimte

Een terugkerend thema in het boek is de balans tussen begeleiden en loslaten. Wanneer is het moment om leerlingen zelf een plan te laten maken? Wanneer grijp je in en wanneer laat je het even gaan? Die inschatting is niet altijd eenvoudig en volgens de auteurs ook niet statisch. Wat de ene leerling helpt, werkt bij de ander soms averechts.

Daarom pleiten Dijkstra en Bunnik voor een flexibele benadering, waarin ruimte is voor differentiatie. Sommige leerlingen hebben langere tijd ondersteuning nodig, anderen floreren juist als ze vrijgelaten worden. De leraar beweegt mee, zonder het overzicht te verliezen.

Van vaardigheden naar houding 

Wat de auteurs duidelijk maken, is dat zelfregulatie niet alleen draait om vaardigheden, maar ook om een houding. Het gaat om het ontwikkelen van eigenaarschap en om het vertrouwen dat je als leerling invloed hebt op je eigen leren. De leraar draagt daaraan bij door een leeromgeving te creëren waarin reflectie vanzelfsprekend is, waarin fouten leerzaam mogen zijn en waarin strategieën net zo belangrijk zijn als de leerstof zelf.

Bunnik geeft in het boek voorbeelden van hoe dit er in de klas uitziet: een reflectievraag aan het eind van de les, een keuze in werkvormen, een gesprek over motivatie. Het zijn geen grote interventies, maar kleine aanpassingen die bij elkaar opgeteld het verschil maken.

Leren begeleiden als leerproces

Ook voor leraren zelf is het begeleiden van zelfregulatie een leerproces. Dijkstra stelt dat dit begint bij bewustwording: hoe leer ik zelf, hoe geef ik feedback en welke rol neem ik in tijdens het leerproces van leerlingen? Door ook als leraar te reflecteren, wordt de begeleiding van zelfregulatie iets wat groeit met de praktijk mee.

In Zelfregulerend leren voor de pabo worden (aanstaande) leraren uitgenodigd om deze vragen actief te verkennen. Het boek biedt geen kant en klaar lesprogramma, maar wel inzichten, voorbeelden en werkvormen die helpen om zelf een aanpak te ontwikkelen die past bij de eigen klas.

Tot slot

Zelfregulerend leren vraagt iets van leerlingen, maar zeker ook van leraren. In het boek van Dijkstra en Bunnik wordt duidelijk dat die rol niet gaat over loslaten, maar over bewust begeleiden. Door te modelleren, te ondersteunen, feedback te geven en ruimte te bieden, ontstaat een leeromgeving waarin leerlingen eigenaar worden van hun leerproces.

Voor studenten op de pabo is dit een waardevolle voorbereiding op het beroep. Het vraagt om scherp kijken, om geduld en om vertrouwen in het leervermogen van leerlingen. En misschien nog wel het meest: om het besef dat leren pas echt betekenis krijgt, wanneer leerlingen ook leren hoe ze leren.